مذهب شیعه تا پیش از روی کار آمدن صفویه، به عنوان یک مذهب اقلیت، مورد پذیرش گروه‌هایی از ایرانیان بود. اما با روی کار آمدن صفویان، این مذهب به عنوان مذهب رسمی ایران زمین برگزیده شد. در این مقاله به بررسی دلایل انتخاب مذهب شیعه توسط صفویان خواهیم پرداخت.
نقشه ایران در دوران حکومت صفویان
تاریخچه دودمان صفوی
صفوی‌ها از نسل شیخ صفی‌الدین اردبیلی صوفی بزرگ ایرانی بودند. شیخ صفی نوادهٔ فیروزشاه زرین‌کلاه و اصالتا از قوم بزرگ کُردها بود. باری به دلیل زندگی طولانی‌مدت وی در منطقه اکثرا تُرک‌زبان آذربایجان، به اشتباه وی را از قوم تُرک پنداشته‌اند.
برای آگاهی بیشتر درباره شیخ صفی بخوانید:
– دانلود کتاب شیخ صفی و تبارش (احمد کسروی)
شیخ صفی‌الدین اردبیلی بنیانگذار خانقاه صفوی در اردبیل بود و مریدان بسیاری داشت. منابع تاریخی، متفق‌القول بر این مطلب تاکید دارند که وی از اهل سنت و پیرو مذهب شافعی بود. شیخ صفی تا روزی که زنده بود، مراد و مرشد خانقاه صفوی و پس از وی نیز فرزندانش نسل در نسل در این خانقاه جانشین وی بودند.
نخستین فرد از خاندان شیخ صفی‌الدین که تغییر مذهب داده و به تشیع روی آورد، نوه او خواجه علی سیاه‌پوش بود. از این زمان خانقاه صفوی نیز به ترویج تشیع پرداخت و پس از خواجه علی نیز تمام فرزندان و نوادگان وی بر این مذهب، استوار ماندند.
قزلباش‌ها چه کسانی بودند؟
در میان مریدان شیخ صفی‌الدین اردبیلی، گروهی جان بر کف باشنده بودند که به دلیل گذاشتن کلاه‌های سرخ‌رنگ بر سر، به قزلباش‌ها معروف شدند.
قزلباش‌ها وفادارترین مریدان دودمان شیخ صفی بودند و نسل به نسل بر ارادت‌شان به صفویان افزوده می‌شد. به‌گونه‌ای که در روزگار بالانشینیِ شیخ حیدر (پدر شاه اسماعیل صفوی) حتی از گذاشتن جان خویش برای رضای خاطر او، دریغ نمی‌کردند.
شیخ حیدر نه فقط پیر طریقت صوفیان، که امیر و فرمانروای مریدان و قزلباش‌ها نیز بود و بارها به بهانه جنگ با کفار، به مناطق مختلف لشگرکشی کرد.
شاه اسماعیل صفوی و آغاز پادشاهی صفویان
بعد از مرگ شیخ حیدر، تمام منزلت و قدرت و جایگاه او به پسرش اسماعیل رسید.
اسماعیل که در کسبِ قدرتِ بیشتر، جاه‌طلب بود، قزلباش‌ها را برای جنگی بزرگ آماده کرد و سپس به جنگ با ترکمن‌های آق‌قویونلو که در غرب ایران حکومتی داشتند، برخاست. او با پیروزی بر آق‌قویونلو‌ها، حاکم تمام مناطق ایران غربی گردید و سپس با نام شاه اسماعیل صفوی، سلسله صفویه را بنیانگذاری نمود.
با یکپارچه کردن غرب ایران، شاه اسماعیل متوجه مناطق شرقی فلات ایران زمین گردید. لذا در اقدام بعدی به جنگ با شیبک‌خان ازبک حاکم غاصب شرق ایران پرداخت و لشگر وی را تار و مار کرد. حالا فلات ایران یکپارچه در اختیار وی قرار گرفته بود.
شاه اسماعیل یکم صفوی، بنیانگذار حکومت صفویه
تثبیت مذهب شیعه در ایران و دلایل آن
در غرب ایران، امپراطوری مقتدر و بزرگ عثمانی، بر تمام اروپای شرقی، آسیای صغیر و خاورمیانه فرمانروایی می‌کرد. عثمانی‌ها خود را خلفای اسلام خوانده و ادعای حکومت بر تمام سرزمین‌های اسلامی را داشتند.
شاه اسماعیل که از جانب عثمانی‌ها احساس خطر می‌کرد، برای جلوگیری از بلعیده شدن ایران توسط عثمانی‌ها، بر آن شد تا مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی کل ایران جا بیاندازد. بدین‌ترتیب می‌توانست ادعای سیادت و بزرگی عثمانیان و رهبری آن‌ها بر کل مسلمین را با این عنوان که ایرانیان شیعه شده و از خلفای اهل سنت فرمانبرداری نمی‌کنند، مردود نماید.
مقدمات تغییر مذهب در ایران
تغییر مذهب مملکتی که بیشتر ساکنانش را اهل تسنن تشکیل می‌دادند، کار آسانی نبود. به علاوه که شیعه تا آن زمان تشکیلات فقهی رسمی و منظمی نداشت و شاه اسماعیل باید فکری به حال این معضلات جدید می‌کرد.
برای حل این مشکل، شاه صفوی دستور داد تا گروهی از علما و فقهای شیعه که در لبنان می‌زیستند و به علمای جبل عاملی معروف بودند، با احترام از لبنان به ایران آورده شده و این‌ها شروع به ساخت مناسکی اختصاصی برای شیعیان جهت تمایز این مذهب از دیگر مذاهب اهل سنت، نمودند.
همچنین صفویان گروهی از معتمدین خود را به اروپای شرقی فرستادند تا با مشاهده مناسک مذهبی ارتودکس‌ها که اقلیتی در میان مسیحیان اروپا بودند، رسوم و مناسکی برای شیعیان بسازند. این گروه پس از آن که مدتی در میان مسیحیان تندروی ارتودکس حاضر شدند، مشاهده کردند که این فرقه از متعصبان مسیحی، هر ساله در سالروز به صلیب کشیده شدن عیسی مسیح، به خودزنی و نوع خاصی از عزاداری می‌پردازند. ماحصل این مشاهدات، ساخت رسومی برای ماه محرم و مناسکی مختص به شیعیان بود که در میان دیگر فِرَق اسلامی تا پیش از آن باشنده نبود.
مورد دیگر برای جا انداختن تشیع، استفاده از رسوم قدیمی ایرانیان باستان با تغییر رنگ آن بود. برای نمونه در ایران باستان، به صورت نمادین در روزهای کشته شدن سیاوش و زریر (دو تن از اساطیر محبوب ایرانی) مراسمی نمایشی برگزار می‌کردند. صفویان این مراسم را مجددا احیا کردند، با این تفاوت که به‌جای نمایش اساطیر ایرانی، ماجرای کربلا را به نمایش درآوردند و این همان سنتی است که امروز با نام نمایش تعزیه می‌شناسیم.
البته باید توجه داشت که روند تغییر مذهب در ایران، بسیار طاقت‌فرسا و سخت بود. بسیاری از مردم حاضر به تغییر دین و مذهب نمی‌شدند و این کار را برای صفویان دشوار می‌کرد. باری به هر جهت، پس از سال‌ها تلاش و با کمک تبلیغات گسترده و حتی استفاده از نیروی قهریه، صفویان توانستند اکثریت ایران را شیعه کرده و از خطر بلعیده شدن کشور توسط عثمانی‌ها، رها سازند.
آیا تغییر مذهب در ایران، امری سودمند بود؟
نظرات گوناگونی در این خصوص وجود دارد. اما به باور نگارنده، این تغییر مذهب امری مفید و سودمند بود (هرچند که بعدها در آن افراط و مشکلاتی ایجاد گردید که نهایتا به سقوط صفویان انجامید). چرا که ایرانِ شیعه‌شده، تبدیل به جزیره‌ای دست‌نیافتنی در مقابل طوفان‌های عثمانی گردید. حال دیگر به دلیل عثمانی‌ها نمی‌توانستند درمورد ایران، ادعای سیادت و رهبری داشته باشند.
مذهب شیعه در تضاد کامل با مذهب اهل سنت بود و شیعیان هیچ‌گونه احترامی برای خلفای اهل سنت قائل نبودند و به دستور صفویان، در مراسم مختلف، به لعن ابوبکر و عمر می‌پرداختند. لذا از این پس هر جنگی میان ایران و عثمانی، جنگ شیعه و سنی تلقی می‌شد و مردم ایران آماده بودند تا خودجوش به مقابله با عثمانی‌ها بپردازند.
بنابراین این اقدام شاه اسماعیل، موجودیت سیاسی و اجتماعی ایران را حفظ کرد و چه بسا اگر این اتفاق نمی‌افتاد، به زودی ایران نیز بخشی از امپراطوری عثمانی می‌گردید. نتیجه آن نیز می‌توانست در درازمدت بسیار مضر و به پایان موجودیت کشور واحدی به نام ایران منجر گردد.
نویسنده: بهمن انصاری
منبع
