در ایران باستان، در طول سال بیشتر از بیست جشن ملی و ده‌ها جشن محلی برگزار می‌شد. این جشن‌ها اغلب برای بزرگداشت طبیعت و در گرامی‌داشت ایزدانِ نگهبان و نگهدار طبیعت انجام می‌گرفت.
در این میان، جشن سده، از بزرگ‌ترین و مشهورترین جشن‌های ایرانی قلمداد می‌شد که در کنار نوروز و مهرگان، در شمار بزرگ‌ترین جشن‌ها قرار داشت و در تمام فلات ایران با جدیت و شکوه هرچه بیشتر، برگزار می‌گردید.
ریشه‌شناسی واژه سده
جشن سده، هر سال در شامگاه ۱۰ بهمن‌ماه پا می‌گرفت. با توجه به این که در آن دوران، شروع فصل سرد (زمستان) از ۱ آبان تعیین می‌شد، میان ۱ آبان تا ۱۰ بهمن، صد روز فاصله بود. به همین دلیل به این جشن، سده (یعنی جشن صدمین روز زمستان) گفته می‌شد.
همچنین در منابع آمده است که بخاطر آن‌که از ۱۰ بهمن تا ۱ فروردین ۵۰ روز و ۵۰ شب باقی مانده است، سده به معنای باقی‌ماندن ۱۰۰ شبانه‌روز تا آغاز بهار و به نوعی جشنی در پیشواز بهار است.
خاستگاه پیدایش جشن سده
در اساطیر و فرهنگ ایرانی، مناسبت‌های مختلفی را با سده پیوند داده‌اند. اما مهم‌ترین آن در شاهنامه فردوسی آمده است که در روز ۱۰ بهمن، آتش به وسیله هوشنگ پادشاه اساطیری ایران کشف شد و به این مناسبت جشنی بر پا کرد که سده نامیده شد. این داستان به این شکل است:
روزی هوشنگ با چند تن از یارانش از کوه می‌گذشتند که مار سیاهی را دیدند. هوشنگ سنگ بزرگی برداشت و به سوی مار پرتاب کرد. مار فرار کرد اما سنگِ‌پرتاب‌شده به سطح‌سنگی‌کوه برخورد کرد و از برخورد دو سنگ، جرقه‌ای خورد و آتش پدیدار شد:
برآمد به سنگِ گران، سنگِ خُرد
هم آن و هم این سنگ، گردید خُردفروغی پدید آمد از هر دو سنگ
دل سنگ گشت از فروغ، آذرنگجهاندار، پیشِ جهان‌آفرین
نیایش همی‌کرد و خواند آفرینکه اورا فروغی چنین هدیه داد
همین آتش آن‌گاه، قبله نهادیکی جشن کرد آن‌شب و باده خَورد
سده نام آن جشن فرخنده کرد
آیین‌های سده
معمولا مردم با برافروختن آتش در پشت‌بام‌ها، آتشکده‌ها، میادین شهر یا مناطق مرتفع، جشن را آغاز می‌کردند. مردم گروه‌گروه با گردآوری هیزم، سعی می‌کردند آتش را بزرگ‌تر و باشکوه‌تر فروزان کنند. این همکاری در تهیه هیزم باعث می‌شد تا جشن سده به نوعی جشن همبستگی و همکاری ایرانیان باشد.
جشن سده جشن بزرگداشت ایزد آذر، نگهبان و مظهر آتش هست. در وسط سرمای زمستان‌های برفی، جشن سده با برپایی آتش‌های بزرگ گرمابخش، امید به پایان سرما را در دل‌ها شعله‌ور می‌ساخت.
آیین‌های این جشن هنوز بعد از گذشت هزاران سال، ثابت مانده است. معمولا پس از برپایی آتش بزرگ، مردم دور آتش جمع می‌شوند. سپس یک موبد شروع به خواندن بخش‌هایی از اوستا می‌کند. یکی از این بخش‌ها آتش‌نیایش است. پس از پایان این مناجات‌خوانی، مردم به جشن و پایکوبی در پیرامون آتش می‌پردازند و تا نیمه‌های شب شاد و شاداب مشغول رقص و آواز می‌شوند.
امروز در کرمان و یزد، جشن سده با شکوه هرچه تمام‌تر توسط انجمن زرتشتیان برگزار می‌شود. در تورهای مسافرتی زمستانی‌تان، حتما حضور در جشن سده را برنامه‌ریزی کنید.
#بهمن_انصاری
نویسنده کتاب اساطیر ایرانی
